En anlamlı iki armağan

Kürt gazetciliğinin 100. yıldönümü dolayısıyla bu yıl yapılan çalışmaların başında gelen iki esere dikkat çekmek istiyorum. Biri Mehmet Emin Bozarslan’ın Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi adlı trankripsiyon çalışması, diğeri de Malmîsanij’ın Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ve Gazetesi adlı eseridir. Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti yüzyılımızın başında, 19 Eylül 1324(1908)’te kurulan ilk yasal Kürt örgütü, Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi de onun yayın organıydı. Yasal olarak haftada bir yayınlanıyordu. Ålk sayısı 5 Aralık 1908(Hicri Zilkade 1326)’de çıktı. Gazete, Kürdistan gazetesinin geleneğini izleyerek her sayıda sayfalarında Kürtçe ve Türkçe yazılara yer vermekteydi.

Bozarslan, Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi’nin bugüne kadar varolduğunu bildiğimiz tüm sayılarını(tümü dokuz sayı) Arap harflerinden Latin harflerine çevirerek hem orijinallerinin tıpkıbasımını, hem de onların Latin harflerine olan çevirilerini kitaba almış. Böylece Arap alfabesini okuyamayan okuyucular o dönemin Kürtlerle ilgili Osmanlıca ve Kürtçe metinlerini okuyabilme olanağına kavuşuyorlar. O dönemin Kürtçesiyle günümüz Kürtçesi arasında büyük farklılıklar olmadığı için okuyucular Kürtçeyi anlamakta zorluk çekmiyor. Bozarslan bunu gözönünde bulundurarak Kürtçe metinleri sadeleştirme gereği duymamış. Ancak Osmanlıca ile bugünkü Türkçe arasındaki büyük farklardan hareketle, Osmanlıca bütün metinleri bugünkü Türkçeye çevirerek kitaba yerleştirmiş. Ayrıca gerekli gördüğü yerlerde tarihler, adlar, deyim ve sözcüklerle ilgili olarak açıklayıcı dipnotlar koymuş.

En son olarak da çalışmasının başına gazetenin sayıları, içeriği, yazarları ve kendi çalışmasıyla ilgili Kürtçe ve Türkçe bir önsöz yerleştirmiş. Eser, bu haliyle hem Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi’ni günümüz okuyucusuyla tanıştırıyor, hem de Kürt tarihi araştırmacılarını birinci elden belgelere ulaştırıyor, deyim yerindeyse yemeği pişirerek önlerine koyuyor.

Malmîsanij’in çalışmasıysa ağırlıklı olarak Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’ne yer veriyor. Malmîsanij’in kitabı Bozarslan’ınkinden daha önce günyüzüne çıktığından, sözkonusu gazetenin tüm sayılarının elde edilemediği koşullarda yapılmış bir çalışma. Esas olarak gazetenin yazarın elde edebildiği dört sayısına dayanılarak hazırlanmış. Kuşkusuz farklı dillerdeki kimi başka kaynaklardan da önemli ölçüde yararlanılmış.

Kitabın ilk bölümünde, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti’nin merkez ve şubelerinin kuruluş ve çalışmalarına, kurucularının, yönetici ve kimi üyelerinin kimliklerine, cemiyetin amaç ve tüzüğüne, cemiyete bağlı kurum, kuruluş ve yayınlara ilişkin derli toplu bilgiler veriliyor. Aynı zamanda cemiyetin yönetici ve üyelerinin siyasal görüş ve istemlerine, siyasal ve kültürel çalışmalarına ilişkin bilgilere de sahip oluyoruz.

Kitabın ikinci bölümünde adı geçen gazeteye ve onun kimi yazarlarına ait araştırma yer alıyor. Gazeteye ilişkin bilgiler daha çok yazarın elde ettiği dört sayıyla ilgili. Bozarslan, gazetenin yazarlarına kitabının önsözünde değinip geçmişken, Malmîsanij bu yazarlarla ilgili oldukça yararlı bilgiler veriyor, böylece hem cemiyet ve gazete hem de o dönemin Kürt siyasal ve kültürel faaliyetleriyle ilgili olarak daha belirgin bir tablo sunuyor.

Kitabın son bölümünde de sözkonusu ettiğimiz dört sayının makalelerinin önemli bir bölümünün Latin harflerine yapılmış çevirileri var. Gazetenin sözkonusu dört sayısı; birinci, altıncı, yedinci ve sekizinci sayılardır. Bu sayılardaki Kürtçe metinlerin transkripsiyonu hep birlikte bu bölümün başına konmuş, ardından sözkonusu sayıların yazarın uygun gördüğü Osamanlıca metinlerinin çevirileri sayıların sırasına uygun olarak yeleştirilmiş. Böylece yazar, cemiyete, kurucu, yönetici, üye ve yazarlarına, onların görüş ve faaliyetlerine ilişkin verdiği bilgilere bu sayılardan kaynaklık eden metinlerin çevirilerini de el altında bulundurma olanağı vermiş.

Yazarın elde ettiği sayıların orijinallerini yayınlamamış olmasına hayıflanırken Bozarslan’ın tüm sayıları içeren kitabının çıkması yüreklerimize su serpiyor. Hemen belirteyim ki iki çalışmayı gözden geçiren her okuyucu eserlerin birbirlerini tamamlayan eserler olduklarını, kabul edecektir. Bozarslan’ın kitabında tüm sayıların orijinalleriyle birlikte çevirileri ve Türkçe’lerinin sadeleştirilmiş biçimleri var. Ancak cemiyete, gazeteye, kurucu, yönetici, ve üyelerine ilişkin bir araştırmanın eksikliği hemen göze çarpıyor. Bu eksikliği de Malmîsanij’ın çalışması gideriyor. Birbirlerinden haberdar olmadan yapılan iki ayrı çalışma. Ama sanki işbölümü yapılarak, danışılarak yapılmış. O ölçüde birbirlerini tamamlıyorlar.
Ikisine de büyük emek verilmiş. Tarihimizin bir bölümüne ışık tutan, kültür mirasımızı zenginleştiren ve günümüz nesillerine daha geniş ufuklar açan iki eser, iki değerli armağan.

Her iki eseri dikkatlice okuma olanağı bulmuş ve karşılaştırmış okuyucaların da rahatlıkla görebilecekleri gibi, Malmîsanij’ın çevirilerini yaptığı dört sayının metinleri ile Bozarslan’ın ayni sayılarının metinleri arasında kimi farklılıklar var. Örneğin Malmîsanij’in kitabında yedinci sayıya ait olduğu belirtilerek verilmiş bir makale, Bozarslan’ın eserinde yok. Bazı metinlerde de Bozarslan’ın çevirilerinde kimi eksik bölüm, cümle ve sözcükler var. Ayrıca kimi yerlerde de bazı sözcükler farklı çevrilmiş. Farklılıkları Malmîsanij’la konuşma olanağı buldum. Kendisi yaptığı karşılaştırmaları ve yanında bulunan orijinal sayıları bana gösterme nezaketinde bulundu. Konuya yakın ilgi duyan okuyucu ve araştırmacılara yararlı olacağı inancıyla karşılaıtırmaları esas alarak aşağıda kimi farklılık ve eksikliklere dikkat çekmek istiyorum .

Öncelikle Bozarslan’ın eserinde olmayan metine değinmek istiyorum. Malmîsanij’ın elindeki orijinal yedinci sayının Bozarslan’ın eserindeki orijinal yedinci sayıyla karşılaştırması, Bozarslan’daki mikrofilmde bu sayının son sayfasının(belki de arka kapağın iç sayfasının), ön ve arka kapağının kopmuş olduğunu gösteriyor. Ama bu, anlaşılan mikrofilmden farkedilemiyor, sayı bitmiş gibi görünüyor. Oysa Malmîsanij’daki orijinalde bu son bölüm var. Okuyucular sözkonusu makalenin Latin harflerine yapılmış çevirisini Malmîsanij’ın kitabında (sayfa 141, Telgrafat-ı Hususiyye başlıklı bölüm)bulabilirler. Bulamayacaklar da olur düşüncesiyle bu yazının ekinde veriyorum. Ama yayınlanmamış olduğundan her kes için daha da önemli olan metnin Arap harfli orijinalini burada veriyorum. Bu sayının ön kapağı Åstanbula ilişkin bir manzara, arka kapağı da Åtalya’ya ait “Harabezare dönen Åtalya manazırından” alt yazılı bir manzarayı içeriyor. Elimdeki fotokopide manzaralar ayırdedilemeyecek derecede bozuk göründüklerinden yayınlanacak durumda değiller. Sözkonusu ettiğim son metnin Bozarslan’ın kitabında 347. sayfadaki metnin ardından gelmesi gerekir.

Bozarslan’ın çalışmasında, orijinallerde olduğu halde transkripsiyon sırasında atlanmış olan bazı bölümler de var ki önemli bulduklarımı burada aktarıyorum.

Kitabın 48. sayfasında sondan ikinci satırın başına şu satırın gelmesi gerekiyor:”…bir tabur asakiri seyyarenin dahi teşkili ve oralara tayin ve iz’an olunacak memurların…”

Sayfa 296’da son paragrafın ikinci cümlesi ” Ew bi xwe ked û kesba me ji me distînin.” cümlesi ” Ew bi xwe ked û kesbê nakin, ked û kesba me ji me distînin.” biçiminde olacak.

Sayfa 302’de yer alan bir telgrafın altında yer alan kimi aşiret reislerinin “Pınçınar” olarak yazılmış aşiret adları , “Pencînar” olacak.

Sayfa 300’de Diyarbekir adlı gazeteden alınan haberin son satırı yazılmamış. Cümle şu: “Cenab-ı Hakk muvaffak bi’l hayr buyursun, amîn.”

Sayfa 370’te ikinci paragrafın ” kesir, Türkçe …” biçiminde başlayan 7. satırı “kesir iseler de seviye-i irfan ve medeniyyetçe Türkçe ile Türkçe…” biçiminde olacak.

Sayfa 371’in ilk satırındaki eksikliği Bozarslan da belirtiyor ve bir dipnotla “galiba şöyle olacak” diye yaklaşık bir tahminde bulunuyor. Eksikliğin aslı şu:
“hin-i müracaatında ne derece müşkilata dûçar olacağını cüz’î…”

Sayfa 387’de Midyat’tan geldiği belirtilen telgrafın ilk cümlesinin başı yer almamış. Cümle şöyle başlayacak: “Midyat ve Nusaybin kazalarının ahalisi beyninde öteden beri…” Aynı telgrafın altındaki isimlerden biri “Midyat Kazasının Hevêrkî Rüesasından Aziz Halil Haco” biçiminde yazılmış, doğrusu Midyat Kazasının Hevörkî rüesasından Mizâzehli[Mizîzexli] Haco olacak.

Sayfa 391’de son paragrafın ilk cümlesi yazılmamış. Paragraf şu cümleyle başlayacak: “Weten, felaketa ha ji nezaniya me Kurma[n]can bû. Hukûmeta zalim…..”

Sayfa 392’de “Ah, wan zalima…” diye başlayan paragraf karışmış. Paragrafın aslı şöyle olacak: “Ah wan zalima[n] ewil me Kurmanca[n] ji xwendinê û nivîsandinê, paşê ji têcirî û cotyariyê mehrûm hîştin, paşê her çi xwestin derheqê me da îcra kirin û gotin, Xudê û Pêxember bîra xwe neanîn.”
Sayfa 393’te (29) nolu dipnotla biten paragrafın son cümlesinin sonunun düşmüş olduğunu Bozarslan da belirtmekte ve dipnotta yaklaşık bir tahmin vermektedir. Düşen bölümün aslı şöyledir: “…tarihlere kıymetli bir nam bırakmamıştır.”

Bu belirgin düşmelerin yanısıra kimi yerlerde bazan farklı anlamlara yolaçabilecek yanlış transkripsiyonlara da rastlanmaktadır. Fazla yer kaplayacağı ve bu yazının hacmini oldukça kabartacağı için onlara tek tek değinmiyorum. Ålgi duyan okuyucular kitabın arkasındaki orijinal metinlerle ve Malmîsanij tarafından yapılan çevirilerle karşılaştırdıklarında bu yanlışlıkları bulacaklardır.

Son olarak Bozarslan’ın kitabının 69. sayfasında yapılan başka bir hataya da değinmek istiyorum. Sözkonusu sayfada yer alan bir makalede Berlin Anlaşması’nın 61. maddesi diye bir bilgiye Bozarslan dipnot düşerek bu maddenin 61. değil 6. madde olduğu açıklaması getirmektedir. Ancak Bozarslan burada yanılmaktadır, doğru olan metindeki bilgidir, yani sözkonusu olan Berlin Anlaşmasının 61. maddesidir.

Varolan eksiklikler eserlerin ciddiyetine gölge düşürecek nitelikte değil. Birbirini tamamlayan bu iki değerli çalışmadan dolayı yazarlarını kutlamak ve eserleri Kürt tarihine ilgi duyanlara salık vermek istiyorum. Gördüğüm kadarıyla Kürt gazeteciliğinin yüzüncü yıldönümüne sunulmuş en anlamlı iki armağan.